Cukrzyca - z czym to się je?

Charakterystyka cukrzycy

Cukrzyca to choroba objawiająca się występowaniem hiperglikemii wynikającej z defektu działania i/lub wydzielania insuliny. W wyniku tego defektu tkanki organizmu nie potrafią odpowiednio zareagować na działanie insuliny lub też nie otrzymują tej insuliny w odpowiedniej ilości. Możemy wyróżnić kilka rodzajów cukrzycy: są to m.in. cukrzyca typu 1, cukrzyca typu II, cukrzyca ciążowa, cukrzyca LADA.

Cukrzyca typu I

Cukrzyca typu I to choroba autoimmunologiczna, spowodowana prawie całkowitym zniszczeniem przez przeciwciała komórek β trzustki produkujących insulinę. Jest to zjawisko autoagresji, czyli niszczenia własnych komórek przez organizm. Zalecaną terapią jest insulinoterapia wykorzystująca ciągłe podskórne wlewy insuliny bądź zastosowanie tzw. penów insulinowych. 

Początek zachorowania zwykle przypada między 10 a 14 rokiem życia i dotyczy głównie dzieci i osób młodych (poniżej 30 roku życia).

Nie jest to choroba dziedziczna, jednak osoby chore na cukrzycę typu 1 mają predyspozycje genetyczną do chorób na tle autoimmunologicznym, i tę właśnie skłonność do autoagresji można odziedziczyć.

Cukrzyca typu II

Cukrzyca typu II to choroba metaboliczna charakteryzująca się wysokim stężeniem glukozy we krwi oraz opornością na działanie insuliny, mimo jej występowania w organizmie. To właśnie tym odróżnia się od cukrzycy typu 1, która jest spowodowana rzeczywistym brakiem insuliny na skutek uszkodzenia wysp Langerhansa w trzustce. Cukrzyca typu II stanowi około 90% przypadków cukrzycy, a pozostałe 10% stanowią głównie przypadki cukrzycy typu I oraz cukrzycy ciężarnych. Otyłość jest uważana za główną przyczynę cukrzycy typu II wśród osób z genetycznymi uwarunkowaniami do rozwoju tej choroby.

Cukrzyca ciążowa

To zaburzenie tolerancji węglowodanów, które zostało zdiagnozowane po raz pierwszy w czasie ciąży, zwykle między 24 a 28 tygodniem ciąży. Stwierdzenie glikemii powyżej normy we wcześniejszych tygodniach ciąży może wskazywać na cukrzycę typu II nierozpoznaną przed ciążą lub cukrzycę typu I, która rozwija się podczas ciąży. Choroba ta ma związek z nieprawidłowościami gospodarki hormonalnej organizmu, która reguluje metabolizm cukrów.

Cukrzyca LADA

Kolejnym rodzajem cukrzycy jest cukrzyca typu LADA, czyli autoimmunologiczna utajona cukrzyca dorosłych. Ten typ cukrzycy charakteryzuje stopniowe niszczenie komórek β trzustki. Ze względu na swój powolny rozwój, u pacjentów z tą chorobą często stawia się mylną diagnozę cukrzycy typu II. Może wystąpić w każdym wieku, na ogół występuje jednak między 30. a 70. rokiem życia (najczęściej między 40. a 50. rż.).

Profilaktyka cukrzycy typu II

Do najskuteczniejszych metod, które mogą zapobiegać zachorowaniu na cukrzycę należą: prowadzenie zdrowego stylu życia i stosowanie zbilansowanej, prawidłowej diety, stosowanie aktywności fizycznej, dbanie o higieniczny tryb życia (mniej stresu, więcej snu, niestosowanie używek). 

Jednym z najważniejszych zadań profilaktyki cukrzycy jest utrzymanie prawidłowej masy ciała pacjenta. Zmniejszenie masy ciała u pacjenta wspomaga wrażliwość tkanek na działanie insuliny, natomiast stosowanie prawidłowej diety zmniejsza ryzyko występowania hiperglikemii po posiłkowej.

Kolejną z integralnych części profilaktyki cukrzycy jest wprowadzenie codziennej aktywności fizycznej, dostosowanej do stanu zdrowia i możliwości pacjenta. Wysiłek fizyczny nie tylko wspomoże redukcję masy ciała uzyskaną dzięki diecie, ale również poprawi kontrolę glikemii i profilu lipidowego chorego. Odpowiednia aktywność niesie ze sobą szereg korzyści zdrowotnych, gwarantuje lepsze wyrównanie metaboliczne, obniża ciśnienie tętnicze, zwiększa wydolność fizyczną, zmniejsza ryzyko pojawienia się powikłań cukrzycy, a także polepsza samopoczucie pacjenta.

Żywienie w cukrzycy

W zasadzie dieta cukrzyka to mit, który obalają wszystkie badania naukowe – dlaczego? Ponieważ pojęcie „dieta dla cukrzyków” pochodzi z czasów, kiedy metody leczenia cukrzycy nie pozwalały na optymalne wyrównanie metaboliczne, a możliwości jej monitorowania były ograniczone. Obecnie, zarówno nowoczesne insuliny, jak i leki doustne pozwalają pacjentom na dostosowywanie terapii, w tym diety do ich stylu życia, a nie odwrotnie. Stąd jadłospis diabetyka będzie opierał się na zasadach racjonalnego żywienia.

W przypadku stwierdzenia cukrzycy zalecana jest tzw. terapia behawioralna. Prawidłowe żywienie oraz aktywność fizyczna mają istotne znaczenie w poprawie ogólnego stanu zdrowia pacjentów oraz prewencji i leczeniu przewlekłych powikłań cukrzycy. Tak naprawdę głównym celem leczenia dietetycznego chorych na cukrzycę jest uzyskanie i utrzymanie prawidłowego (czyli bliskiego normy) stężenia glukozy w surowicy krwi, optymalnego stężenia lipidów w surowicy, pożądanej masy ciała a także optymalnych wartości ciśnienia tętniczego krwi (w celu redukcji ryzyka chorób układu krwionośnego). Oczywiście przy planowaniu żywienia osoby chorej na cukrzycę należy uwzględnić indywidualne preferencje żywieniowe a także kulturalne pacjenta, wiek, płeć, poziom aktywności fizycznej oraz status ekonomiczny. Należy przestrzegać zasad prawidłowego żywienia oraz dodatkowo kontrolować wielkość spożywanych porcji, ilości spożywanych węglowodanów w całej diecie i poszczególnych posiłkach, ograniczać żywność zawierającą węglowodany łatwo przyswajalne (w tym cukry dodane i wolne, czyli tzw. free sugars), przestrzegać regularnego spożywania posiłków, w tym śniadania. 

Dieta w cukrzycy typu 1

Chorzy na cukrzycę (bez nadwagi i otyłości) powinni unikać spożywania węglowodanów łatwo przyswajalnych oraz przestrzegać ogólnych zasad prawidłowo zbilansowanej diety. Insulinoterapia powinna być indywidualnie dopasowana do pacjenta, do jego zwyczajów żywieniowych, składu spożywanych posiłków, trybu życia oraz aktywności fizycznej. Oczywiście priorytetowo należy podejść do szacowania zawartości węglowodanów przyswajalnych w posiłku np. w systemie wymienników węglowodanowych – jest to duże ułatwienie, dlatego, że opracowane zostały tablice wymienników, dzięki czemu nie musimy spędzać dużo czasu na wyliczeniu ich wartości. Oczywiście warto też zwrócić uwagę na wartości indeksu i ładunku glikemicznego. 

Dieta w cukrzycy typu II

W cukrzycy typu II, oprócz wyżej wymienionych zaleceń podstawowe znaczenia na całkowita kaloryczność diety (dostosowana do wieku, masy ciała, oraz aktywności fizycznej). Celem nadrzędnym jest odpowiednia redukcja nadmiernej masy ciała – badania wskazują, że zmniejszenie masy ciała o co najmniej 5% w porównaniu z wartością wyjściową przynosi wymierną poprawę kontroli glikemii. Należy tutaj zwrócić uwagę na racjonalny deficyt kaloryczny. Tzw. diety „głodówkowe” nie są zalecane szczególnie u osób cierpiących na cukrzycę, gdyż dodatkowo dochodzi do mocniejszego rozchwiania się hormonów w organizmie i nasilenia oporności tkanek na insulinę. 

Ładunek glikemiczny a indeks glikemiczny- czym się kierować?

Indeks glikemiczny jest opracowany na podstawie badań na statystycznie reprezentowanej grupie ludzi zdrowych. Z definicji jako średni procentowy wzrost stężenia glukozy we krwi po spożyciu porcji produktu zawierającej 50 gramów przyswajalnych węglowodanów. Wzrost poziomu cukru we krwi w przypadku spożycia 50 gramów glukozy przyjęto jako podstawę skali (100%).

Ładunek glikemiczny natomiast to sposób oceny zawartości węglowodanów w pożywieniu. Opiera się ona na indeksie glikemicznym produktu a także na wielkości porcji. 

Przydatność ładunku glikemicznego w planowaniu diety opiera się na założeniu, że produkty o wysokim IG spożywane w małych ilościach dają taki same efekt w wyrzucie insuliny do krwi, jak produkty o niskim IG, za to spożywane w dużych ilościach. Różne produkty mają różną zawartość węglowodanów, np. stanowią one 50% bułki, ale tylko 25% ugotowanego ryżu. Również gotowana marchewka, którą początkowo odrzucał np. twórca metody Montignaca mimo dosyć wysokiego IG nie powoduje dużego wyrzutu insuliny do krwi, bowiem zawiera tylko 7% węglowodanów. Wobec tego wartości ładunku glikemicznego są bardziej przydatne diabetykom w układaniu odpowiedniej diety i ocenie produktów.

ŁG= ilość węglowodanów x indeks glikemiczny / 100. 

Aby ułatwić rozróżnienie wartości indeksu od ładunku, podam następujący przykład:

100-gramowy plasterek arbuza z wysokim IG = 75 zawiera tylko 8,4 gramów węglowodanów. Stąd rachunek 8,4 · 75 /100 = 6,3. Ładunek glikemiczny jest więc niewielki, więc śmiało można zjeść taki kawałek arbuza. 

Czym się zatem kierować?

Niestety mimo przyzwyczajenia diabetologów do wskaźnika indeksu glikemicznego, nie jest to najlepsza metoda komponowania posiłków. Indeks nie uwzględnia faktycznej porcji spożytego posiłku. Dużo dokładniejszym wskaźnikiem jest ładunek glikemiczny, który bierze pod uwagę ilość wszystkich spożytych węglowodanów przyswajalnych. Co więcej spożywając potrawy w skład której wchodzą również produkty białkowe i węglowodanowe możemy mieć pewność, że ładunek glikemiczny całego dania obniży się – indeks glikemiczny nie poda nam tego rodzaju informacji. Spożycie posiłku o niskim ładunku glikemicznym (nawet jeśli zawiera on produkt o wysokim indeksie glikemicznym) nie spowoduje nagłego i szybkiego wyrzutu insuliny, a tym samym nie doprowadzi do wahań poziomu cukru we krwi.

Fakty i mity o cukrzycy

Fakt:

1. Diabetyk powinien ograniczać owoce

Co ważne: powinien ograniczyć, a nie całkowicie zrezygnować z ich spożywania. Mimo, że owoce dostarczają organizmowi błonnik, witaminy i składniki mineralne, zawierają dużą ilość fruktozy, powinny być spożywane z umiarem. Dopuszczalna ilość owoców w diecie diabetyka to 300 g, podzielona na 2–3 porcje. Polecane są owoce mniej słodkie, takie jak owoce jagodowe, truskawki, maliny, wiśnie, ale także grejpfruty. Można także zjeść arbuza, brzoskwinię, ananasa czy zielonego banana, ale wtedy warto połączyć go ze źródłem białka i tłuszczu (np. z jogurtem i nasionami słonecznika). 

1. W cukrzycy można jeść mięso

Starajmy się  jednak wybierać chude gatunki mięsa jak kurczak, indyk, cielęcina. Tak samo, jak w przypadku zbilansowanej diety.

Mit:

1. Diabetyk nie może spożywać słodyczy

Słodycze nie są całkowicie zabronione, pod warunkiem, że potrafimy obliczyć zawarte w nich wymienniki węglowodanowe i białkowo tłuszczowe oraz odpowiednio zabezpieczyć przekąskę insuliną. Dlatego łatwiej jest uwzględnić słodycze w diecie osoby przyjmującej insulinę niż leki doustne. Te drugie słabiej sobie radzą z po posiłkowym wzrostem glikemii po spożyciu węglowodanów prostych. Warto też zaznaczyć, że podobnie jak w przypadku osób bez cukrzycy, tak w diecie diabetyka słodycze mogą pojawiać się sporadycznie.

1. Cukrzyca dopada tylko osoby otyłe

Jest to mit, dlatego, że oprócz cukrzycy typu 2, mamy typu 1, która wynika z choroby autoimmunologicznej. Ponadto, wiele szczupłych osób cierpi na insulinooporność, która nie leczona odpowiednią dietą również może prowadzić do zachorowania na cukrzycę typu 2. 

1. Przy cukrzycy nie wolno spożywać ziemniaków

Możemy je spożywać w umiarkowanych ilościach. Zalecane jest ich odgrzewanie – na skutek przemian dostarczamy wtedy do organizmu skrobię oporną, która zdecydowanie wolniej będzie się wchłaniać. Należy też pamiętać o prawidłowym zbilansowaniu posiłku. 

Propozycja Menu

Śniadanie:  Twarożek z orzechami włoskimi, chlebkiem z samych ziaren i świeżymi warzywami

Składniki:

• Pieczywo ziarniste – 2 kromki
• Twaróg półtłusty – 70 g
• Jogurt naturalny – 10g
• Orzechy włoskie – 5 g
• Zioła prowansalskie – szczypta
• Papryka czerwona – 60 g
• Pomidorki koktajlowe – 3 szt

Sposób przygotowania:

Orzechy włoskie posiekać. Twaróg, jogurt i orzechy wymieszać i doprawić solą i ziołami. Podawać z pieczywem i pokrojonymi warzywami.

2 śniadanie: Krem z pasternaku z prażonym słonecznikiem

Składniki:

• Pasternak – 400 g
• Oliwa – 10 g
• Masło – 10 g
• Cebula – 100g
• Czosnek – 12g
• Ziemniaki – 150 g
• Pietruszka – 100 g
• Seler – 100 g
• Bulion – 700ml
• Mleko – 400ml

Sposób przygotowania:

Pasternak obrać. Na oliwie i maśle zeszklić pokrojoną w kosteczkę cebulę. Dodać przeciśnięty przez praskę czosnek oraz pokrojony w kostkę pasternak. Mieszając co chwilę podsmażać składniki przez ok. 5 minut na umiarkowanym ogniu.

Dodać obranego i pokrojonego w kostkę ziemniaka, pietruszkę oraz selera, wymieszać i podsmażać przez ok. 3 minuty. Doprawić szczyptą soli, zmielonym czarnym pieprzem, dodać biały pieprz i gałkę muszkatołową. Zalać gorącym bulionem, wymieszać i zagotować.

Przykryć, zmniejszyć ogień i gotować przez ok. 20 minut do miękkości warzyw. Odstawić z ognia, dodać mleko i zblendować.

Obiad: Duszona roladka w sosie grzybowym z kaszą jęczmienną i surówką z kapusty kiszonej

Składniki (przepis na 4 sztuki):

• Polędwiczka wieprzowa – 200g
• Oliwa – 5g
• Musztarda – 5g
• Ogórek kiszony – 20g
• Cebula – 100 g
• Grzyby leśne – 300 g
• Bulion grzybowy – 10 g
• Śmietanka 18% - 50 ml
• Kasza jęczmienna – 100 g
• Kapusta kiszona – 150 g
• Marchew – 80g

Sposób przygotowania:

Polędwiczki rozbić tłuczkiem, oprószyć solą i pieprzem. Posmarować musztardą. Ogórka przekroić wzdłuż, połowę cebuli pokroić w piórka. Na każdym kawałku mięsa ułożyć ogórka oraz cebulę. Zwinąć roladki i poddusić. Drugą część cebuli pokroić w kostkę, dodać do mięsa, zeszklić. Oczyszczone grzyby dodać do mięsa, dusić. Dodać śmietankę, odparować. Kaszę ugotować. Kapustę poszatkować, marchew obrać i zwiórkować. Kapustę wymieszać z marchewką. Roladki podawać z sosem grzybowym, kaszą i surówką z kapusty.

Przekąska: Sałatka szpinakowa z cytrusami, borówkami i dodatkiem nasion

Składniki:

• Pomarańcza – 50g
• Grejpfrut – 50g
• Mandarynki – 50g
• Szpinak – 20g
• Borówki – 10g
• Oliwa – 2g
• Sok z cytryny – 2g
• Orzechy laskowe – 2g
• Pestki dyni – 2g
• Słonecznik – 2g

Sposób przygotowania:

Owoce pokroić w kostkę. Nasiona sprażyć na suchej patelni. Oliwę wymieszać z sokiem z cytryny. Wszystkie składniki wymieszać na sałatkę.

Kolacja: Zapiekanka warzywna z soczewicą i kolorowymi kalafiorami

Składniki (na 6 sztuk):

• Zielona soczewica – 200g
• czerwona cebula – 100 g
• czosnek – 12g
• marchew – 80g
• pietruszka – 60g
• papryczka peperoni – 8 g
• przyprawy: po 1 łyżeczce: suszonego tymianku, mielonego kuminu, mielonej słodkiej papryki oraz 1/2 łyżeczki mielonej kolendry
• pomidory w puszce – 400g
• wino białe – 100g
• oliwa-10 g
• kalafior biały – 150 g
• kalafior ramonesco – 150 g

Sposób przygotowania:

Do garnka włożyć opłukaną i odcedzoną soczewię, zalać 2 szklankami wody, dodać połowę oliwy, szczyptę soli oraz pieprzu, przykryć i zagotować. Gotować przez ok. 30 minut aż soczewica będzie miękka i wchłonie większość płynu. Odstawić z ognia i zdjąć pokrywę.

Farsz warzywny:

Na dużą patelnię wlać 2 łyżki oliwy, podgrzać i zeszklić pokrojoną w kosteczkę cebulę, dodać starty czosnek i chwilę razem podsmażyć. Dodać obraną i startą na tarce marchewkę i pietruszkę oraz drobno posiekaną papryczkę. Smażyć co chwilę mieszając przez 3 minuty, w międzyczasie doprawić przyprawami. Jeśli warzywa przywierają można podlać odrobiną wody.

Dodać pomidory i rozgnieść je widelcem. Dodać soczewicę, wymieszać z warzywami, zagotować. Wlać wino i gotować pod przykryciem przez ok. 7 minut, co jakiś czas zamieszać. Zdjąć pokrywę i odstawić z ognia.

Kalafiory ugotować na parze i zblendować na puree.

Formę o wymiarach ok. 20 x 30 cm posmarować oliwą, wyłożyć soczewicę z patelni, przykryć puree z kalafiora. Wstawić do piekarnika nagrzanego do 190 stopni C i piec przez ok. 30 minut bez przykrycia.

Podsumowanie

Chociaż nowe metody leczenia cukrzycy są coraz bardziej rozwinięte, to jednak zmiana stylu życia jest nieodłącznym elementem terapii. Prawidłowa dieta oraz aktywność fizyczna połączona z odpowiednio dobraną farmakoterapią może skutkować nie tylko polepszeniem samopoczucia chorego, ale również poprawą poziomu cukru we krwi, profilu lipidowego oraz wrażliwości tkanek na działanie insuliny. Dlatego tak ważna jest edukacja zarówno osoby chorej, jak i osoby z wysokim czynnikiem ryzyka zachorowania na tę chorobę. Co ważne, nie można generalizować zaleceń leczenia tej choroby: w każdym przypadku forma terapii powinna zostać odpowiednio dostosowana do potrzeb chorego.

Bibliografia

1. Rekomendacje postępowania dietetycznego w cukrzycy stanowisko polskiego towarzystwa dietetyki, 2017.
2. Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na cukrzycę, 2020 Stanowisko Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego.
3. Diabetes Prevention Program Research Group. The 10-year costeffectiveness of lifestyle intervention or metformin for diabetes prevention: an intent-to-treat analysis of the DPP/DPPOS. Diabetes Care 2012; 35: 723-730.
4. Evert AB, et all. Nutrition Therapy for Adults with Diabetes or Prediabetes: A Consensus Report. Diabetes Care. 2019; 42(5):731-754.
5. Postępowanie dietetyczne I behawioralne chorych na cukrzycę typu 1 ze współistniejącą nadwagą. Rychter A i inn. 2018, Wybrane Problemy Kliniczne.
6. Aschner P. New IDF clinical practice recommendations for managing type 2 diabetes in primary care. Diabetes Res Clin Pract. 2017; 132: 169-170.
7. Piecyk M., Cichocka J., Worobiej E. Ocena wiedzy konsumentów na temat skrobi opornej. Zakład Oceny Jakości Żywności Wydziału Nauk o Żywności Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. - XLIX, 2016, 3, str. 598-603.
8. Roy Taylor and Michael EJ Lean et al., Primary care-led weight management for remission of Type 2 diabetes (DiRECT): an open-label, cluster-randomised trial, The Lancet, 2018.
9. Izz.waw.pl / ncez.
10. Cichocka A. Żywienie w cukrzycy. Żywienie Człowieka i Metabolizm, 2018.
11. Otto-Buczkowska, E. (2018). Prawidłowe rozpoznanie cukrzycy typu LADA—to ciągle jeszcze aktualny problem. In Forum Medycyny Rodzinnej(Vol. 12, No. 1, pp. 36-40).